Ο κλάδος των κατασκευών σε φάση ανασχηματισμού: ελλείψεις προσωπικού, περιβαλλοντικές απαιτήσεις και η αναγκαιότητα για τεχνολογική αναβάθμιση.
ΟΔρ Πάνος Χατζηπάνος, Δρ. Πολιτικός Μηχανικός (Dr. Eur.Eng), Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου και Επιμελητής Οικονομικών του ΕΣΒΥΚ, μας μιλά για τις κρίσιμες προκλήσεις και αναδεικνύει τις ευκαιρίες που αντιμετωπίζει σήμερα ο κατασκευαστικός κλάδος στην Ελλάδα. Από την έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού μέχρι την πράσινη μετάβαση και την ανάγκη εκσυγχρονισμού των διαδικασιών, ο κ. Χατζηπάνος καταθέτει τις απόψεις του για το μέλλον του κλάδου.
Ποιες είναι οι κύριες προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα ο κατασκευαστικός κλάδος και ποιες στρατηγικές επιλογές θα ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητα του;
Ως κυριότερη πρόκληση θεωρώ την υλοποίηση του μεγάλου όγκου των έργων υποδομής και λοιπών τεχνικών έργων που έχουν αναληφθεί στα πλαίσια του Ταμείου Ανάπτυξης και Ανθεκτικότητας, του ΕΣΠΑ 2021-2027, της ανάπτυξης του τουρισμού στην Ελλάδα, της αντιπλημμυρικής θωράκισης της χώρας, της διαχείρισης αποβλήτων και άλλων δράσεων και προγραμμάτων που υλοποιούνται. Παρά τη θετική πορεία, έχουν ήδη αναδειχθεί σημαντικές προκλήσεις. Η έλλειψη εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού και υπεργολάβων αποτελεί ένα βασικό ζήτημα. Επιπλέον, το περίπλοκο ρυθμιστικό πλαίσιο, η γραφειοκρατία, καθώς και η πρόσβαση σε χρηματοδότηση, εξακολουθούν να αποτελούν σημαντικά εμπόδια. Το κόστος των πρώτων υλών και οι χρονοβόρες διαδικασίες είναι επίσης παράγοντες που επηρεάζουν τον κλάδο.
Ο όγκος των έργων που πρέπει να μελετηθούν, κατασκευαστούν και ολοκληρωθούν είναι ιδιαίτερα μεγάλος και το χρονικό διάστημα που η οικονομία και η κοινωνία αναμένει ότι θα έχουν πλήρως υλοποιηθεί και θα μπορούν να αξιοποιηθούν, είναι πολύ μικρό. Επίσης, η πολυπλοκότητα της νομοθεσίας και οι χρονοβόρες διαδικασίες αδειοδότησης λειτουργούν ως τροχοπέδη στις επενδύσεις, δημιουργώντας υψηλό «κόστος ευκαιρίας».
Αυτή η κατάσταση, αντικειμενικά, δημιουργεί συνθήκες πίεσης στον ευρύτερο κλάδο για υπεραξιοποίηση όλων των πόρων (ανθρώπινων, εξοπλισμού, χρηματοοικονομικών) με αποτέλεσμα τις αυξημένες τιμές τους. Παράλληλα, ωστόσο, δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη του κλάδου και την – επιβεβλημένη – εξέλιξή του με υιοθέτηση σύγχρονων μεθόδων μελέτης, κατασκευής, χρηματοδότησης, διοίκησης και διαχείρισης των Εργων, οι οποίες, εκτιμώ ότι μπορούν να συνεισφέρουν στην, μερική, αποσυμπίεση των σημερινών συνθηκών.
Η επόμενη πρόκληση για τον κλάδο είναι να καταφέρει εκείνο τον παραγωγικό και επιχειρηματικό ανασχεδιασμό του που να μην εξαρτά – σε υπερβολικό βαθμό – τη βιωσιμότητά του, την επιτυχημένη ή την λιγότερο επιτυχημένη εξέλιξή του μόνο από την πορεία της ελληνικής οικονομίας και των διακυμάνσεών της. Δεν είναι κάτι απλό.
Η Βιομηχανία των Κατασκευών θα πρέπει να στοχεύσει στην εξωστρέφεια με τον εκσυγχρονισμό και την προσαρμογή της στις σύγχρονες διεθνείς εξελίξεις και τις απαιτήσεις για τη μετάβαση στη νέα ψηφιακή εποχή που ήδη διαμορφώνεται. Οι πρότυπες συμβάσεις FIDIC, τα πρότυπα σύγχρονα πλαίσια διοίκησης και διαχείρισης των έργων και η ψηφιοποίηση του κλάδου, με πιο σημαντική εξέλιξη τη χρήση τεχνολογίας BIM, θα πρέπει να γίνουν καθημερινότητα και όχι εξαίρεση.
Στρατηγικές επιλογές
Προκειμένου να μπορέσει ο κλάδος να ανταπεξέλθει στις πιο πάνω αναφερόμενες προκλήσεις θεωρώ ότι θα πρέπει να δρομολογηθούν οι ακόλουθες στρατηγικές επιλογές :
Εθνικός Στρατηγικός Σχεδιασμός Υποδομών και Κατασκευών: Παγίως το ΕΣΒΥΚ εκφράζει την κρισιμότητα σύνταξης Εθνικού Στρατηγικού Σχεδιασμού Υποδομών, στον οποίο θα τίθενται προτεραιότητες, θα καθορίζονται οι προγραμματισμένες και οι προβλεπόμενες επενδύσεις σε μεγάλες οικονομικές και κοινωνικές υποδομές, θα εξειδικεύονται οι πόροι χρηματοδότησης για κρίσιμα έργα υποδομής, περιλαμβανομένης της συντήρησής τους, και θα προσδιορίζονται οι ανάγκες εργατικού δυναμικού και δεξιοτήτων για την υλοποίησή τους. Το εθνικό σχέδιο υποδομών θα παρέχει σημαντική υποστήριξη στον κατασκευαστικό τομέα, βοηθώντας τον στον τεκμηριωμένο επιχειρησιακό σχεδιασμό και στην υλοποίηση των απαιτούμενων επενδύσεων σε δεξιότητες και βελτίωση της παραγωγικότητας.
Ιδανικά η Πολιτεία θα έπρεπε από χρόνια
να έχει θεσμοθετήσει ένα ανεξάρτητο Εθνικό Συμβούλιο Υποδομών με συμμετοχή ειδικών κρατικών λειτουργών και φορέων του κλάδου, με αρμοδιότητα να συμβουλεύει την κυβέρνηση για τις προτεραιότητες επένδυσης σε κύριες υποδομές, τη βέλτιστη κατανομή των πόρων, τη διασφάλιση της λειτουργικής αξίας σε σχέση με το κόστος, τη σύνταξη Εθνικού Στρατηγικού Σχεδιασμού Υποδομών, κ.α.
Δεν το έπραξε και το 2019 οι φορείς της αγοράς το κάναμε πράξη, επιθυμώντας να συμβάλλουμε στη συνειδητοποίηση όλων των μερών – και κυρίως της Πολιτείας – της κρισιμότητας του Εθνικού Στρατηγικού Σχεδιασμού για την ασφάλεια και την ευημερία των πολιτών της χώρας.
Η συστηματική συνεργασία Πολιτείας, Κλάδου, Χρηματοδοτικών Ιδρυμάτων, Υπουργείου Εξωτερικών και Ακαδημαϊκής κοινότητας:
Εκτιμώ ότι η συστηματική συνεργασία των πιο πάνω φορέων θα προσδώσει εκείνη τη δυναμική και τα εχέγγυα για τον εκσυγχρονισμό και την προσαρμογή του κλάδου (δημόσιου και ιδιωτικού τομέα) στις σύγχρονες διεθνείς εξελίξεις και τις απαιτήσεις και την προετοιμασία του για τη μετάβαση στη νέα ψηφιακή εποχή που ήδη διαμορφώνεται.
Ζητήματα όπως:
- η προσέλκυση και διευκόλυνση ιδιωτικών επενδύσεων και χρηματοδοτικών σχημάτων που έχουν άμεση ή έμμεση επιρροή στον τομέα των υποδομών-κατασκευών,
- η διεύρυνση του πεδίου αυτών (αξιοποίηση περιουσίας ευρύτερου δημόσιου τομέα, κληροδοτημάτων, κ.λπ.),
- η προώθηση και υποβοήθηση της συστηματικής εξωστρέφειας των επιχειρήσεων, τόσο από την εθνική οικονομική διπλωματία και το τραπεζικό σύστημα, όσο και από τον ίδιο τον κλάδο (ανάπτυξη διαύλων αλληλοενημέρωσης και συνεργασίας, δημιουργία clusters, κ.ά.),
- η ανάπτυξη ουσιαστικού διαλόγου και συνεργασίας με την ακαδημαϊκή κοινότητα για τη συστηματική σύμπραξη στην έρευνα και στην καινοτομία, καθώς και στη συσχέτιση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων (προπτυχιακών και μεταπτυχιακών) με τις πραγματικές απαιτήσεις της εγχώριας και διεθνούς αγοράς.
- η διαμόρφωση εναρμονισμένου πλαισίου για την ανάπτυξη αναγνωρίσιμων επαγγελματικών περιγραμμάτων και αντίστοιχων προγραμμάτων κατάρτισης, καθώς και για τη λειτουργία σχημάτων πιστοποίησης της επαγγελματικής επάρκειας των τεχνικών επαγγελμάτων που ενδιαφέρουν τον κλάδο, σε συνδυασμό με τις προβλεπόμενες διαδικασίες αδειοδότησης.
θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ενιαία και με μακροχρόνια ματιά από κάθε πολιτική ηγεσία της χώρας – εάν φυσικά είναι επιθυμητή η ανάπτυξη ενός υγιούς κατασκευαστικού δυναμικού στην χώρα.
Εταιρία Προδιαγραφών και Τιμολόγησης Τεχνικών Έργων & Μελετών: Για τον εκσυγχρονισμό του συστήματος παραγωγής δημοσίων έργων και την αντιμετώπιση χρόνιων παθογενειών και παρωχημένων προσεγγίσεων, θεσπίστηκε Σύστημα Τεχνικών Προδιαγραφών και Τιμολόγησης Τεχνικών Έργων και Μελετών, στο οποίο συμμετέχουν όλοι οι συντελεστές του συστήματος παραγωγής έργων και μελετών (δημόσιος και ιδιωτικός τομέας) και το οποίο θα καλύπτει όλο το φάσμα των τεχνικών έργων. Θα παρακολουθεί τις τεχνολογικές και τις οικονομικές εξελίξεις, θα εναρμονίζεται με τις ευρωπαϊκές και διεθνείς πρακτικές και θα μεριμνά για τη συνεχή βελτίωση και επικαιροποίηση των τεχνικών προδιαγραφών και των μεθόδων τιμολόγησης των μελετών και των έργων.
Ο κλάδος, μετά τη νομοθέτηση του Ενιαίου Συστήματος Τιμολόγησης και Τεχνικών Προδιαγραφών Έργων και Μελετών με τον Ν.4782/2021 και την προβλεπόμενη ΚΥΑ τον Απρίλιο του 2022, αναμένει τη συγκρότηση του Δ.Σ. της Εταιρείας Προδιαγραφών και Τιμολόγησης Τεχνικών Έργων και Μελετών (ΕΠΤΤΕΜ).
Η μελέτη «Τάσεις, προκλήσεις και προοπτικές ανάπτυξης των Κατασκευών στην Ελλάδα» ανέδειξε την ανεπάρκεια του εργατικού δυναμικού στο τομέα των υποδομών. Ποια είναι τα αίτια του συγκεκριμένου φαινομένου και ποια βήματα οδηγούν στην προσέλκυση & διατήρηση νέων ταλέντων;
Τα χρόνια της σχεδόν δεκαετούς οικονομικής κρίσης και μνημονίων στην χώρα ο μελετητικός και κατασκευαστικός κλάδος δεν αποδυναμώθηκε απλώς – σχεδόν εξαϋλώθηκε. Συνεργεία που είχαν σχηματιστεί και διαμορφωθεί από τα έργα του Β και Γ ΚΠΣ και των Ολυμπιακών Έργων διαλύθηκαν και προφανώς η πολυετής έλλειψη αντικειμένου συνέβαλε στην απουσία ανάγκης αναπλήρωσής τους.
Σημαντικός αριθμός εξειδικευμένων τεχνιτών – όχι Μηχανικοί – επέστρεψαν στις χώρες τους ή αναζήτησαν εργασία σε άλλες χώρες, έχοντας αποκτήσει την απαιτούμενη κατάρτιση και εμπειρία.
Αρκετοί Έμπειροι Διπλωματούχοι Μηχανικοί ήταν αδύνατο στην συρρικνωμένη αγορά της Ελλάδος να εξαργυρώσουν τις δεξιότητες και ικανότητες που είχαν αποκτήσει, κατά συνέπεια αναζήτησαν να συνεχίσουν την εργασιακή τους καριέρα εκτός Ελλάδος.
Νέοι Διπλωματούχοι Μηχανικοί επέλεξαν είτε εργασιακούς κλάδους με καλύτερες βραχυπρόθεσμες προοπτικές είτε αγορές του εξωτερικού για να θεμελιώσουν ένα βιογραφικό που θα συνέβαλλε σε ένα καλύτερο επαγγελματικό μέλλον. Άρα η απάντηση στο ερώτημά σας είναι ότι τα αίτια που οδήγησαν στη σημερινή ανεπάρκεια του εργατικού δυναμικού είναι η αδυναμία ανάπτυξης ενός μεσομακροπρόθεσμου στρατηγικού σχεδιασμού και της υλοποίησης του, για την αξιοποίηση του παραγωγικού δυναμικού του κλάδου.
Για να προσελκυστεί ένας ικανός Διπλωματούχος Μηχανικός ή άλλης ειδικότητας ανώτερο στέλεχος να επιστρέψει και να εργαστεί στην Ελλάδα θα πρέπει να τους παρέχουμε και εμείς στη χώρα µας συνθήκες κοντινές σε αυτές τις καλύτερες που έχουν μάθει στο εξωτερικό. Το κύριο πρόβλημα είναι αφενός το επίπεδο των μισθών και αφετέρου οι ευκαιρίες: εξέλιξης, κατάρτισης, επιμόρφωσης, επαγγελματικών συνθηκών, κοινωνικών συνθηκών, κ.λπ..
Για τους τεχνίτες και το εργατοτεχνικό προσωπικό, λίγο, πολύ η κατάσταση είναι κάθε φορά η ίδια: Μεγάλο κομμάτι καλύπτεται με προσωρινές / στοχευμένες εισροές εργατών από τρίτες χώρες. Είναι μία τακτική που συμβαίνει οριζόντια σε όλες τις χώρες του κόσμου όταν εμφανίζεται μεγάλος όγκος κατασκευαστικής δραστηριότητας – πρόσφατο παράδειγμα το Κατάρ με τη διοργάνωση του παγκόσμιου κυπέλλου ποδοσφαίρου 2022.
Πόσο εφικτή είναι η επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων για το 2030 και το 2050 και πόσο προετοιμασμένες είναι οι επιχειρήσεις να αναλάβουν το λειτουργικό κόστος που απαιτούν;
Σειρά εκθέσεων της ΕΕ δείχνουν ότι οι πολιτικές της ΕΕ έχουν συμβάλει στη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, της χρήσης φυτοφαρμάκων και των πλαστικών απορριμμάτων στη θάλασσα. Ωστόσο, τα επίπεδα ρύπανσης εξακολουθούν να είναι υπερβολικά υψηλά, ιδίως λόγω του επιβλαβούς θορύβου, των εκλύσεων μικροπλαστικών στο περιβάλλον, της ρύπανσης από θρεπτικές ουσίες και της παραγωγής αποβλήτων.
Σύμφωνα με τις εκθέσεις αυτές, απαιτείται πολύ ισχυρότερη δράση στην ΕΕ για την επίτευξη των στόχων μείωσης της ρύπανσης έως το 2030 και προτείνεται οι αρχές της μηδενικής ρύπανσης να ενσωματωθούν σε όλες τις πολιτικές και τις προσπάθειες που καταβάλλονται σε όλα τα επίπεδα για να εξασφαλιστεί περαιτέρω πρόοδος. Στο πλαίσιο αυτό, η προώθηση της κυκλικής οικονομίας της ΕΕ – τομέας άμεσου ενδιαφέροντος για τις κατασκευές – αναμένεται ότι θα συμβάλει στη μείωση της κατανάλωσης πόρων και, ως εκ τούτου, θα αμβλύνει τις πιέσεις στα οικοσυστήματα και την ανθρώπινη υγεία. Τέλος, τα όργανα της ΕΕ ισχυρίζονται ότι η δράση για τη μηδενική ρύπανση, ιδίως μέσω του σχεδίου δράσης για μηδενική ρύπανση, θα στηρίξει τη βιώσιμη μετάβαση της οικονομίας της ΕΕ και θα την καταστήσει ανταγωνιστικότερη.
Ωστόσο το μεταβαλλόμενο διεθνές περιβάλλον μέσα στο οποίο υπάρχουμε οι χώρες της ΕΕ δεν φαίνεται ότι πλέον υιοθετεί τις ίδιες αξίες και προτεραιότητες.
Και σε ένα τόσο ευμετάβλητο περιβάλλον, που «αθετεί» τόσο σημαντικούς στόχους είναι αναμενόμενο ότι θα υπάρξει οπισθοδρόμηση της διάθεσης των εταιρειών να συμμορφωθούν με αυξημένο λειτουργικό κόστος που θα δυσχεράνει ακόμη περισσότερο τη σχετική σημαντικότητά τους στο διεθνές περιβάλλον. Δεν νομίζω ότι στις σημερινές συνθήκες μπορεί να δοθεί μία πλήρης απάντηση – ωστόσο σίγουρα η όλη προσπάθεια θα πρέπει να ενισχυθεί από σειρά κινήτρων και χρηματοδοτικών μέσων που θα διαμορφώσει την ανάλογη επιχειρηματική νοοτροπία και στάση απέναντι στο περιβάλλον και όχι μέσα από μία τιμωρητική πολιτική. Οι επόμενες χρονιές είναι καθοριστικές για τη μετατροπή της ανάκαμψης σε βιώσιμη ανάπτυξη, ενισχύοντας τη συνολική οικονομική πρόοδο της χώρας.
Ποιες είναι οι σημαντικότερες εφαρμογές της τεχνολογίας BIM στον κατασκευαστικό κλάδο;
Το ΒΙΜ έχει το πλεονέκτημα ότι η εκάστοτε πληροφορία και δεδομένο, όντας ψηφιοποιημένα, είναι άμεσα διαθέσιμα, μειώνοντας τους χρόνους που απαιτούνται για τη λήψη καίριων και κρίσιμων αποφάσεων. Οι σημαντικότερες εφαρμογές του BIM καλύπτουν όλα τα στάδια ενός κατασκευαστικού έργου. Στον σχεδιασμό, επιτρέπει την τρισδιάστατη μοντελοποίηση, την οπτικοποίηση και τον εντοπισμό συγκρούσεων μεταξύ στοιχείων. Στον προγραμματισμό, το 4D BIM προσομοιώνει την κατασκευή και βοηθά στην οπτικοποίηση του χρονοδιαγράμματος.
Το 5D BIM υποστηρίζει την ακριβή εκτίμηση κόστους και τον προϋπολογισμό. Επιπλέον, το BIM βελτιώνει τη συνεργασία, μειώνει τα λάθη και τις παραλείψεις, επιταχύνει τη φάση σχεδιασμού και ενισχύει τη βιωσιμότητα των έργων.
Λαμβάνοντας αυτό υπόψη νομίζω γίνεται αντιληπτό γιατί ευρέως θεωρείται ότι το ΒΙΜ βελτιώνει τις διαδικασίες ανάθεσης μελετών, κατασκευών και συντήρησης, μειώνοντας σφάλματα, υπερβάσεις χρόνου και κόστους και βελτιώνοντας τη συνεργασία, τη λήψη αποφάσεων και τη συμμόρφωση με κανονισμούς, σε ολόκληρο τον κύκλο ζωής ενός έργου, με συνολικό αποτέλεσμα την επιτάχυνση της αποδοτικότητας του κατασκευαστικού τομέα, την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της καινοτομίας που οδηγούν κατ’ επέκταση στην ανάπτυξη της οικονομίας.
Το μακροπρόθεσμο όφελος σε ένα έργο είναι ότι μπορούμε να ξέρουμε ακριβώς πού είναι τα δίκτυά του (με ακρίβεια εκατοστού), ειδικά όταν αυτά είναι καλυμμένα, εντοιχισμένα ή εγκιβωτισμένα. Οι εφαρμογές των Big Data, IoT, AI, Machine Learning επιτρέπουν την εφαρμογή νέων τεχνικών στις κατασκευές κάθε είδους (κτήρια, δρόμοι, λιμάνια, κ.ά.), για εξοικονόμηση πόρων, χρηστή διοίκηση και διαχείριση, ρεαλιστικούς προϋπολογισμούς, περιορισμό της σπατάλης και των καθυστερήσεων. Έτσι, τα έργα υλοποιούνται ταχύτερα και ποιοτικότερα, χωρίς επιπλέον κεφάλαια, με πλήρη ψηφιακά αρχεία έργων, με μικρότερο ενεργειακό αποτύπωμα και με μείωση του κόστους συντήρησης.
Οι σημαντικότερες εφαρμογές του BIM περιλαμβάνουν:
- 3D BIM (Οπτικοποίηση και Σχεδιασμός): Παρέχει τρισδιάστατη γραφική αναπαράσταση με λεπτομερή γεωμετρικά δεδομένα και χαρακτηριστικά στοιχείων. Αυτό διευκολύνει την κατανόηση του σχεδιασμού από όλους τους εμπλεκόμενους, π.χ. από μηχανικούς, κατασκευαστές, προμηθευτές έως φορείς και πελάτες, ενισχύοντας τη συνεργασία και μειώνοντας τις παρερμηνείες.
- 4D BIM (Χρονοπρογραμματισμός και Προσομοίωση): Συνδέει το 3D μοντέλο με πληροφορίες χρόνου, επιτρέποντας τη δυναμική προσομοίωση της κατασκευής. Η δυνατότητα αυτή επιτρέπει στις ομάδες να οπτικοποιούν την ακολουθία εργασιών, να εντοπίζουν καθυστερήσεις και να διαχειρίζονται προληπτικά τους κινδύνους, διασφαλίζοντας την τήρηση των χρονοδιαγραμμάτων.
- 5D BIM (Διαχείριση Κόστους): Ενσωματώνει δεδομένα κόστους στο μοντέλο, προσφέροντας ακριβείς εκτιμήσεις και παρακολούθηση προϋπολογισμού σε πραγματικό χρόνο. Αυτό απλοποιεί την εξαγωγή πληροφοριών για προσφορές και προμήθειες, βελτιώνοντας τον οικονομικό έλεγχο και περιορίζοντας τις υπερβάσεις κόστους.
- 6D BIM (Βιωσιμότητα και Διαχείριση Εγκαταστάσεων): Εστιάζει στη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα, ενσωματώνοντας πράσινες επιλογές και αναλύοντας το ενεργειακό αποτύπωμα, συμβάλλοντας στη μείωση των αποβλήτων και την εξοικονόμηση πόρων, ευθυγραμμίζοντας τον κλάδο με τους περιβαλλοντικούς στόχους.
Επιπλέον, η Ανίχνευση Συγκρούσεων (Clash Detection) είναι κρίσιμη, καθώς εντοπίζει παρεμβολές μεταξύ στοιχείων του κτιρίου στο ψηφιακό μοντέλο, αποτρέποντας δαπανηρά λάθη στο εργοτάξιο. Τέλος, η Βελτιωμένη Συνεργασία και Διαχείριση Πληροφοριών μέσω του BIM ως κοινού περιβάλλοντος δεδομένων, μειώνει τις αναποτελεσματικότητες που προκαλούνται από την κακή επικοινωνία και την έλλειψη διαλειτουργικότητας, οδηγώντας σε πιο ολοκληρωμένη και αποδοτική υλοποίηση έργων. Η υιοθέτηση του BIM προσφέρει απτά οφέλη, όπως μειωμένα λάθη, βελτιστοποιημένη χρήση πόρων, ενισχυμένη βιωσιμότητα, ταχύτατη διαφανή επικοινωνία, και ενδυναμωμένη συνεργασία, καθιστώντας το πλέον, απαραίτητο εργαλείο για τον κλάδο μας. Ευελπιστώ ότι θα κάνουμε την έκπληξη ως χώρα και δεν θα μείνουμε πίσω από τις ραγδαίες εξελίξεις ενσωμάτωσης της τεχνολογίας ΒΙΜ στο κατασκευαστικό γίγνεσθαι. Παράλληλα, με την ενσωμάτωση της τεχνολογίας BIM, η υιοθέτηση νέων τεχνολογιών και βιώσιμων πρακτικών, η επένδυση στην ψηφιοποίηση (GenΑΙ, 3D-Printing, τυποποιημένη προκατασκευή, κλπ.) και η αξιοποίηση «πράσινων κατασκευαστικών μεθόδων (πιστοποιημένα υλικά, κυκλική οικονομία, κλπ.) μπορεί να μειώσει το κόστος, να βελτιώσει την ποιότητα και να ενισχύσει την ανταγωνιστικότητα, ευθυγραμμιζόμενη με τις ευρωπαϊκές περιβαλλοντικές προδιαγραφές.