Τρεις καταξιωμένοι αρχιτέκτονες μιλούν για τα υλικά, τις παρεμβάσεις στα υπάρχοντα και τη λειτουργία της μελετητικής ομάδας όταν καλείται να καταπιαστεί με ένα «δυναμικό στοιχείο του κτιρίου».
«Ένα κτίριο πρέπει να εξυπηρετεί κάποια λειτουργία. Αυτή η λειτουργία δίνει στο κτίριο τη μορφή του. Διαφορετικά, οποιεσδήποτε κι αν είναι οι επιδιώξεις του αν δεν είναι λειτουργικό, τότε το κτίριο δεν έχει κανένα νόημα». Η φράση αυτή αποδίδεται στον διάσημο αρχιτέκτονα Νίκο Βαλσαμάκη. Παραμένει επίκαιρη; Πόσο έχουμε απομακρυνθεί από την αρχή αυτή; Και τι πιστεύουν για τις μορφές των κτιρίων οι σημερινοί δημιουργοί; «Αναφέρατε μια φράση, που ίσως εκφράζει ό,τι σημαντικότερο, κατά την άποψή μου, στην αρχιτεκτονική. Εκφράζει την κεντρική ιδέα, τον άξονα που κατά την γνώμη μου, πρέπει να βασίζεται η αρχιτεκτονική σύλληψη, ο σχεδιασμός του οποιουδήποτε χώρου ή κτιρίου», μας λέει η αρχιτέκτων Νάση Δημοπούλου, από την οποία ζητήσαμε να σχολιάσει τη συμπυκνωμένη αυτή ρήση. «Η αρχή αυτή, που εισήλθε στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό στις αρχές του προηγούμενου αιώνα όταν κοινωνικοί και οικονομικοί κυρίως λόγοι καθόρισαν τη φιλοσοφία του σχεδιασμού, εξακολουθεί και σήμερα να είναι βασικός άξονας σχεδιασμού και έκφρασης στον χώρο», συμπληρώνει, υπογραμμίζοντας πως η λειτουργία που επιτελείται στον εσωτερικό χώρο, εκφράζεται μέσω της μορφής του κτιρίου. «Η μορφή, το κέλυφος του κτιρίου, είναι η προστασία του αλλά και ταυτόχρονα ο ‘προσδιορισμός του’ στον χώρο. Ο τρόπος του να δηλώνεται και να ‘συνομιλεί’ με το περιβάλλον του», αναφέρει χαρακτηριστικά.
Ένας νέος παράγοντας: Οι επιδόσεις
Στην Ελλάδα, η θερμομόνωση του κελύφους συστήθηκε στον κατασκευαστικό κόσμο στα τέλη της δεκαετίας του ’70. Όχι μόνο κυριάρχησε και εκλαϊκεύθηκε, αλλά υπήρξε η πρώτη μίας σειράς εννοιών που είναι συνώνυμες με το «σοβαρό ζήτημα» της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων. «Αυτό που έχει αλλάξει πλέον είναι ότι το κέλυφος αξιολογείται με όρους απόδοσης. Θερμομόνωση, σκίαση, φυσικός φωτισμός και αερισμός αποτελούν, μεταξύ άλλων, πολύ σημαντικά κριτήρια για τον σχεδιασμό κελύφους», αναφέρει από την πλευρά του ο αρχιτέκτονας Ηλίας Παπαγεωργίου, υπογραμμίζοντας παράλληλα πως το κέλυφος αποτελεί ένα δυναμικό στοιχείο του κτιρίου που συμμετέχει ενεργά στην ποιότητα του εσωτερικού του.
Οι απαιτήσεις γεννούν νέα τεχνολογικά εργαλεία που βοηθούν τους κατασκευαστές να αγγίξουν νέα όρια. «Σταδιακά και με τη χρήση νέων σχεδιαστικών εργαλείων οι απαιτήσεις για επιδόσεις συναντούν την αισθητική», σημειώνει ο κ. Παπαγεωργίου. Για εκείνον οι πιο ενδιαφέρουσες προτάσεις και σχεδιαστικές λύσεις προκύπτουν όταν το κέλυφος δεν αντιμετωπίζεται απλά ως μία «επιφάνεια διακόσμησης», αλλά όταν το αισθητικό αποτέλεσμα είναι συνδυασμός παραμέτρων σχετικών με την απόδοση και τη λειτουργία του κελύφους. «Με τα νέα εργαλεία μπορείς να διαχειριστείς πολλές παραμέτρους με μεγάλη ακρίβεια, να γίνεις πολύ συγκεκριμένος, να εστιάσεις σε διαφορετικές περιοχές του κελύφους και το τελικό αποτέλεσμα να είναι ιδιαίτερα ακριβές», υπογραμμίζει.
Η καλή μελέτη ως αποτέλεσμα συνεργασίας
Η τεχνολογία προσφέρει λύσεις, οι σχεδιαστικές προκλήσεις όμως παραμένουν. Ποιες είναι οι μεγαλύτερες και ποια στοιχεία καθιστούν μία μελέτη επιτυχημένη; «Είμαστε από τα γραφεία που αντιμετωπίζουν την αρχιτεκτονική ως μια ομαδική τέχνη, ακόμα και αν η θέση του αρχιτέκτονα είναι όπως του σκηνοθέτη σε μια κινηματογραφική ταινία», μας λέει ο αρχιτέκτονας Χάρης Σαββίδης. «Έτσι λοιπόν, ο αρχιτέκτονας αποφασίζει για τα βασικά υλικά τα οποία θα χρησιμοποιήσει στο κτίριο άλλα ταυτόχρονα τα υλικά αυτά θα προσαρμοστούν στις ενεργειακές ανάγκες και τις ανάγκες θερμομόνωσης του κτιρίου», αναφέρει, προσθέτοντας πως η μελέτη του κελύφους είναι καθοριστική για την εξυπηρέτηση της αρχιτεκτονικής λύσης που προτείνει ο αρχιτέκτονας για το κτίριο.
Πού έρχεται λοιπόν το κομμάτι των συνεργασιών; «Αφού οι μηχανολόγοι λάβουν στοιχεία για τα ανοίγματα του κτιρίου, θα υπολογίσουν τις θερμομονωτικές ιδιότητες που θα απαιτηθεί να καλύπτει το κέλυφος», μας λέει, συμπληρώνοντας πως στο σημείο αυτό η συνεργασία μεταξύ αρχιτέκτονα, μηχανολόγου και στατικού είναι καίρια. «Η μεγαλύτερη πρόκληση και το ζητούμενο δηλαδή από αυτή τη συνεργασία είναι η κατά το δυνατόν λεπτότερη, ανθεκτική στα καιρικά φαινόμενα, με την ελάχιστη συντήρηση, πρόσοψη», υπογραμμίζει εμφατικά.
Παρεμβάσεις στο απόθεμα
Οι νομοθετικές ρυθμίσεις, η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και η ολοένα μεγαλύτερη ανάγκη για εξοικονόμηση ενέργειας καλούν για παρεμβάσεις και στα υπάρχοντα κτίρια που κατασκευάστηκαν σε άλλες εποχές όπου κυριαρχούσαν διαφορετικές αντιλήψεις και πρότυπα, αλλά έδειξαν αξιοσημείωτη αντοχή μέσα στον χρόνο. Τι υλικά προτιμά ο μελετητής σε αυτές τις περιπτώσεις και με ποια κριτήρια; «Εξαρτάται από το κάθε έργο. Εμείς δεν δουλεύουμε με μία συγκεκριμένη παλέτα υλικών. Ανάλογα με τη φύση του έργου επιλέγουμε τα υλικά με βάση τα κριτήρια που σας ανέφερα πριν, σε συνάρτηση τόσο με τους στόχους που έχουμε θέσει για τις αποδόσεις του κτιρίου όσο και τις προσδοκίες μας για το αισθητικό αποτέλεσμα», μας λέει ο κ. Παπαγεωργίου. «Βλέπουμε παλιά κτίρια που έχουν αντέξει πολλά χρόνια. Χρήζουν συντήρησης, αλλά αντιλαμβανόμαστε ότι παλιώνουν με έναν όμορφο τρόπο. Υποδέχθηκαν πολλές διαφορετικές χρήσεις και υλικά τους έδειξαν αντοχή. Με γνώμονα το βάθος χρόνου προσπαθούμε να σχεδιάσουμε τις επεμβάσεις μας. Νομίζω πως αυτό αποτελεί μεγάλη αξία», προσθέτει, συμπληρώνοντας πως μια επέμβαση πρέπει να είναι ευέλικτη καθώς το κτίριο θα λειτουργήσει για πολλά χρόνια και οι χρήσεις, που δεν μπορεί πάντα ο μελετητής να προβλέψει, θα αλλάξουν. «Το κτίριο ζει περισσότερο από εμάς», υπογραμμίζει ο συνομιλητής μας. Ένα ζήτημα επιπλέον είναι και αυτό του ενσωματωμένου άνθρακα. «Πρέπει να σκεφτεί κανείς τι επιπτώσεις έχει το κάθε υλικό στο περιβάλλον σε σχέση τόσο με την ενέργεια που έχει καταναλωθεί για να παραχθεί, όσο και με τη συμπεριφορά του μέσα στον χρόνο, αν δηλαδή χρειάζεται συντήρηση, που αποτελεί επίσης μια ενεργοβόρα διαδικασία».
Μειώνοντας την κατανάλωση ενέργειας
Η μείωση των ενεργειακών αναγκών ενός κτιρίου αποτελεί ζητούμενο. Πώς το κέλυφος συντελεί στη μείωση κατανάλωσης ενέργειας; «Θα σας ζητούσα να δείτε το κέλυφος ως μια διακοπή μεταξύ δύο συνθηκών περιβάλλοντος με διαφορετικές τιμές θερμοκρασίας, υγρασίας, πίεσης», μας λέει ο κ. Σαββίδης και διευκρινίζει: εσωτερικά, οι τιμές είναι αυτές που απαιτεί η χρήση του κτιρίου, εξωτερικά είναι οι τιμές που επικρατούν την κάθε εποχή. «Έτσι, ενώ μέσα από το κέλυφος επικρατεί μια θερμοκρασία από 20 έως 25 βαθμούς Κελσίου, εξωτερικά μπορεί να επικρατεί μια θερμοκρασία από 8 βαθμούς Κελσίου τη νύχτα μέχρι 30 βαθμούς τη μέρα», μας λέει. Τι σημαίνει αυτό; «Αυτό σημαίνει πως όσο πιο καλή και αποδοτική είναι η διακοπή, τόσο πιο εύκολα οι εσωτερικές συνθήκες δεν επηρεάζονται από τις εξωτερικές και τόσο λιγότερη ενέργεια θα δαπανήσω για να τις κρατήσω στα επίπεδα που τις χρειάζομαι».
Τα νέα υλικά και η μορφή των κτιρίων
Τα νέα υλικά, που χρησιμοποιούνται για τις μονώσεις, έρχονται να αλλάξουν τη μορφή ενός κτιρίου. Πώς αναμένεται να επιδράσει αυτό στην αρχιτεκτονική ποικιλομορφία; «Τα νέα υλικά και η τεχνολογία των σύγχρονων υλικών διαμόρφωσης του κελύφους των κτιρίων, προέκυψαν σαν ανάγκη από ένα νέο κεφαλαιώδες ζήτημα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε σαν ανθρωπότητα και σύγχρονος πολιτισμός. Την προστασία του πλανήτη και την μείωση του ενεργειακού μας αποτυπώματος», απαντά η κυρία Δημοπούλου κάνοντας λόγο για φλέγοντα ζητήματα, επιβίωσης. «Κατά την γνώμη μου», συνεχίζει, «ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός πρέπει να αντιμετωπίσει την πρόκληση του συγκερασμού της έκφρασης του κτιρίου με την προστασία του και την ελαχιστοποίηση των ενεργειακών αναγκών του. Και βέβαια σε όλα αυτά να συνυπολογιστεί και το κόστος κατασκευής». Ποιες είναι οι προκλήσεις για τους αρχιτέκτονες σε αυτή τη νέα συνθήκη και ποιες οι προσδοκίες από τον κλάδο τεχνολογίας υλικών; Για τη συνομιλήτριά μας βρισκόμαστε ακόμη στην αρχή της ανάπτυξης των τεχνολογιών αυτών. «Αναμένουμε την είσοδο στην αγορά και πολλών νέων τεχνολογιών, όπως τα πρόσμικτα μάζας, που μαζί με την απόσβεση του κόστους έρευνας και παραγωγής, θα εξασφαλίσουν την απαραίτητη ενεργειακή θωράκιση των κατασκευών με την εξασφάλιση πολλών περισσότερων εργαλείων σχεδιασμού και έκφρασης του κελύφους», μας λέει, αναφέροντας ενδεικτικά την ελευθερία χρήσης στις όψεις εμφανούς σκυροδέματος και την ελευθερία στην έκφραση ενός κτιρίου που η βασική του λειτουργία έχει έμφαση στη «διαφάνεια».
Το κόστος και η απόσβεση
Το τελευταίο διάστημα ο κατασκευαστικός κλάδος δοκιμάζεται από την αύξηση της τιμής των υλικών. Το γεγονός αυτό, παρότι προκαλεί προβληματισμό, δεν φαίνεται να ανακόπτει τη διάθεση για αποδοτικές επεμβάσεις. «Από τη δική μας πλευρά, επειδή οι επεμβάσεις δεν γίνονται μόνο με αισθητικά κριτήρια, δεν υπάρχει κάτι που μπορείς να αφαιρέσεις. Η αισθητική προκύπτει από τις επιδόσεις. Αν μία επέμβαση έχει σχεδιαστεί με αυτή τη λογική η απόσβεση της επένδυσης θα έρθει σε βάθος χρόνου», υποστηρίζει ο κ. Παπαγεωργίου.
Ειδικές κατασκευές, οι ανάγκες και τα υλικά
Πέρα από τα «συμβατικά» κτίρια οι ειδικές κατασκευές, όπως τα νοσοκομεία, έχουν υψηλές και συνεχείς απαιτήσεις σε ενέργεια. Ποιες οι ιδιαιτερότητες και ποια υλικά κρίνονται προτιμητέα; «Τα νοσοκομεία είναι κτίρια με πολύ υψηλή κατανάλωση ενέργειας. Γιατί είναι κτίρια που δουλεύουν 24/7. Κανένα άλλο κτίριο δεν έχει τόσο υψηλές απαιτήσεις σε ενέργεια», μας λέει ο κ. Σαββίδης, διευκρινίζοντας πως κτίρια γραφείων παραμένουν κλειστά για πολλές ώρες ημερησίως, ακόμα και τα σπίτια και τα διαμερίσματα έχουν μειωμένες ανάγκες σε ενέργεια για ορισμένες ώρες κάθε ημέρα. «Τα νοσοκομεία αντιθέτως, όχι μόνο είναι διαρκώς ενεργά αλλά και σε συνδυασμό με υπηρεσίες που απαιτούν πρόσθετη κατανάλωση ενέργεια οφείλουν να είναι στην πρώτη γραμμή κάθε πρωτοβουλίας για εξοικονόμηση ενέργειας», μας λέει, προσθέτοντας πως τα υλικά δεν διαφέρουν από αυτά άλλων κτιρίων, φτάνει να έχουν μεγάλες αντοχές στη βαριά χρήση όπως αυτή ενός δημοσίου κτιρίου. «Συνήθως όμως, λόγω και των αναγκών σε φυσικό φως, διακρίνουμε μια τάση στη χρήση υαλοπετασμάτων καθώς επίσης και εξωτερικών συστημάτων προστασίας από τον ήλιο», προσθέτει.