Από το όραμα έως την υλοποίησή του, το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση τόσο για τα ελληνικά όσο και τα διεθνή δεδομένα.
Στις 16 Αυγούστου 2016 άνοιξε τις πύλες του στο κοινό και στις 23 Φεβρουαρίου 2017 παραδόθηκε στο δημόσιο. Ο λόγος φυσικά για το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, έναν διεθνούς εμβέλειας, περιβαλλοντικά βιώσιμο δημόσιο χώρο έκφρασης, πολιτισμού και ψυχαγωγίας που οραματίστηκε το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) και παρέδωσε στην ελληνική κοινωνία, για να το χαρεί κάθε επισκέπτης.
Με αφορμή λοιπόν τη συμπλήρωση των 5 χρόνων από την παράδοσή του στην Ελληνική Πολιτεία ως δωρεά από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ), το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) παρουσίασε ένα πλήθος εορταστικών εκδηλώσεων και δράσεων κατά τη διάρκεια 5 ημερών -από τις 19 έως τις 23 Φεβρουαρίου.
Στο πλαίσιο αυτού του επετειακού πενθήμερου, την Τετάρτη 23 Φεβρουαρίου διαδραματίστηκε μία ανοιχτή συζήτηση με θέμα τις καινοτομίες στον σχεδιασμό και την κατασκευή του ΚΠΙΣΝ με κύριους ομιλητές ανθρώπους που εργάστηκαν για την ολοκλήρωση αυτού του σπουδαίου έργου. Το Construction μεταφέρει τα βασικά σημεία των τοποθετήσεων από τους Vassily Laffineur, RPBW Associate, Θεόδωρο Μαραβέλια, Δρ Αρχιτέκτονα, Διευθυντή Τεχνικών Δωρεών στο ΙΣΝ, Έλλη Παγκάλου, αρχιτέκτονα τοπίου, Γρηγόρη Πενέλη, Δρ Πολιτικό Μηχανικό, Υπεύθυνο Στατικής Μελέτης του Στεγάστρου.
Παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές
Το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) επέλεξε, μετά από διεθνή διαγωνισμό, τον διακεκριμένο Ιταλό αρχιτέκτονα Renzo Piano και το αρχιτεκτονικό του γραφείο Renzo Piano Building Workshop (RPBW) για τη μελέτη και τον σχεδιασμό του ΚΠΙΣΝ. Η σημασία του έργου, το όραμα και οι προσδοκίες του ΙΣΝ βρήκαν τον καλύτερο εκφραστή τους στον Renzo Piano, ο οποίος με το ταλέντο και την προσήλωσή του στον σχεδιασμό δημόσιων χώρων, δημιούργησε ένα κτίριο-αρχιτεκτονικό τοπόσημο. Καθ’ όλη τη διάρκεια της δημιουργίας του ΚΠΙΣΝ, τη δεκαετία 2006-2016, συνέβαλαν σε αυτό χιλιάδες εργαζόμενοι/ες, από την Ελλάδα και το εξωτερικό, αφήνοντας μια μεγάλη παρακαταθήκη για την επόμενη γενιά μηχανικών, αρχιτεκτόνων, ειδικών μελετητών αλλά και τεχνιτών που ενεπλάκησαν στο έργο.
Την περίοδο των εργασιών ένας όρος γεννήθηκε που περιγράφει όλα τα παραπάνω: το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος ως ένα «Πανεπιστήμιο Σχεδιασμού και Κατασκευής».
Επαναφέροντας τη σχέση με τη θάλασσα Vassily Laffineur, RPBW Associate
«Κατά τη διάρκεια όλων των χρόνων σχεδιασμού και κατασκευής έγινε καταπληκτική δουλειά και κερδίσαμε πολλούς νέους φίλους και συνεργάτες. Το πρότζεκτ ξεκινούσε με τη χωροταξική τοποθέτηση, την πόλη των Αθηνών και τη θάλασσα. Αρχικά η περιοχή του παλιού Ιπποδρόμου ήταν μια επίπεδη επιφάνεια που δεν είχε καμία επαφή με τη θάλασσα. Η πρώτη έννοια ήταν να δουλέψουμε με τον τόπο, με το έδαφος δηλαδή, το περιβάλλον και το τοπίο και να επαναφέρουμε τη σχέση με τη θάλασσα. Αυτό που κάναμε λοιπόν ήταν να επιλέξουμε να δημιουργήσουμε έναν τεχνητό λόφο, ο οποίος θα δημιουργούσε έναν σχετισμό με τη θάλασσα και μια αλληλεπίδραση της πόλης με τη θάλασσα και της θάλασσας με την πόλη. Το κύριο σημείο ήταν το Πάρκο, όπου θέλαμε να δουλέψουμε με επίπεδα, με θάμνους και δέντρα από τη μεσογειακή πανίδα, και να σχεδιάσουμε ένα Πάρκο το οποίο σε 100 χρόνια θα φαίνεται σαν να ήταν πάντα εδώ, συμβάλλοντας στην προσέγγισή μας περί αειφορίας. Κεντρικό εφεύρημα είναι και το Κανάλι, γιατί επαναφέρει την επαφή με το υγρό στοιχείο αλλά έχει αντίκτυπο και στο μικροκλίμα και τη θερμοκρασία του κτιρίου.
Το Πάρκο, η Εθνική Βιβλιοθήκη και η Λυρική Σκηνή συγχωνεύονται και καλύπτονται από το Πάρκο, και ξεχωρίζουν με έναν υπαίθριο χώρο, την Αγορά. Υπήρχε σαφής λειτουργία του κάθε κτιρίου αλλά και ταυτόχρονη σύνδεσή τους. Μάλιστα, το να σχεδιάσουμε μια όπερα για τη Λυρική Σκηνή απαιτούσε από μέρους μας έρευνα. Πήραμε λοιπόν τα σημαντικά στοιχεία του παρελθόντος και τα εντάξαμε στο παρόν. Η κύρια αίθουσα είναι για 1.400 άτομα, σε ωοειδές σχήμα, ενώ δουλέψαμε με εξωτερικούς συμβούλους της ακουστικής για να αποδώσουμε εκπληκτική ακουστική στη σύγχρονη αίθουσα. Δουλέψαμε με το σχήμα αλλά και με το χρώμα. Επίσης, αντί για τον κλασικό πολυέλαιο ζητήσαμε από ένα Ιάπωνα καλλιτέχνη να δημιουργήσει ένα γλυπτό που θα ανεβοκατεβαίνει στις παραστάσεις – μια σύγχρονη αντίληψη του πολυελαίου.
Για τη Βιβλιοθήκη θέλαμε να δημιουργήσουμε ένα κάστρο βιβλίων. Χάρη στο Ίδρυμα θέλαμε να προσελκύσουμε το κοινό, γι’ αυτό το ισόγειο είναι αφιερωμένος στις δημόσιες δραστηριότητες. Και τέλος ο Φάρος είναι ένας χώρος στην κορυφή του κτιρίου που συνδέεται με την αερογέφυρα. Στο όραμά μας σχεδιάσαμε τον Φάρο για εκθέσεις, διαλέξεις και δραστηριότητες.
Χαρακτηρίζεται από διαφάνεια και πολύ λεπτές ραδινές γραμμές, αδρές προσόψεις, για να βλέπουμε τα πάντα. Απέξω βλέπουμε τα διαφορετικά επίπεδα και από μέσα όλη τη θέα. Τέλος, το στέγαστρο αφενός παρέχει σκιά, πλαισιώνει το τοπίο, αφετέρου παράγει ενέργεια γιατί είναι καλυμμένο από ηλιακά πάνελ. Η δομή του είναι καινοτόμα και με τεχνικές που δεν είχαν ξαναχρησιμοποιηθεί σε αντίστοιχα έργα. Είναι και ένας τεράστιος αισθητήρας που μας δείχνει την κατεύθυνση του ανέμου».
Πρωτοποριακές πρακτικές στο project management Θεόδωρος Μαραβέλιας, Δρ Αρχιτέκτων, Διευθυντής Τεχνικών Δωρεών στο ΙΣΝ
«Στην επιτυχή υλοποίηση του ΚΠΙΣΝ συντέλεσε καθοριστικά το μοντέλο διαχείρισης, το οποίο σχεδιάστηκε από το Ίδρυμα και τον φορέα υλοποίησης σε συνεργασία με την εταιρεία Faithfull+Gould, η οποία ανέλαβε την εφαρμογή του. Οι τρεις πυλώνες που συνέβαλαν στον καθορισμό του πλαισίου εφαρμογής του μοντέλου διαχείρισης στο ΚΠΙΣΝ είναι: πρώτον οι βασικές αρχές υλοποίησης των έργων από το ΙΣΝ που καθόρισαν τους στόχους του προγράμματος, δεύτερον το χρονοδιάγραμμα του έργου που διαμόρφωσε τα μεθοδολογικά βήματα για την υλοποίησή του, και τρίτον οι υψηλές αρχιτεκτονικές και κατασκευαστικές νοοτροπίες του έργου που προσδιόρισαν τις πρακτικές που εφαρμόστηκαν στο εργοτάξιο.
Η φιλοσοφία του ΙΣΝ σε όλες τις δωρεές του με τεχνικό αντικείμενο είναι προσανατολισμένη σε τρεις στόχους: ο πρώτος στόχος είναι η υλοποίηση του έργου με απόλυτη τήρηση του προγραμματισμού (χρονικού και οικονομικού) και των ποιοτικών και λειτουργικών απαιτήσεων, ο δεύτερος είναι η όλη διαδικασία υλοποίησης (σχεδιασμός, κατασκευή και έναρξη λειτουργίας) να πραγματοποιηθεί με απόλυτη διαφάνεια, αποτελεσματικότητα, συνέργεια και αυστηρές δεσμεύσεις για όλους τους εμπλεκόμενους (μέσω της πλατφόρμας ACONEX και της ΒΙΜ για τη διακίνηση σχεδίων και εγγράφων), και ο τρίτος στόχος η προώθηση εργοταξιακών αρχών και καινοτόμων μεθόδων κατά την εκτέλεση των έργων που συνεισφέρουν έμπρακτα σε ορθές πρακτικές για την περιβαλλοντικά βιώσιμη ανάπλαση του αστικού περιβάλλοντος (πρόγραμμα πιστοποίησης LEED).
Από την αρχή ακολουθήθηκαν απόλυτα ανοιχτές και διαφανείς διαδικασίες για να αξιοποιηθεί κατά τον βέλτιστο τρόπο η διεθνής εμπειρία αλλά και η τεχνογνωσία των Ελλήνων μηχανικών. Αναφορικά με το πλαίσιο διαχείρισης, υπήρξαν τρεις βασικές ομάδες εργοταξιακών δραστηριοτήτων: Διασφάλιση της ποιότητας κατασκευής για τη βιωσιμότητα του έργου, Προστασία του περιβάλλοντος και σεβασμός στην κοινότητα, Εφαρμογή σύγχρονων εργοταξιακών πρακτικών, τεχνολογιών και καινοτομιών. Προβλέφθηκε η λειτουργία εργαστηρίου παρακολούθησης της ποιότητας των γεωτεχνικών εργασιών και των κατασκευών του σκυροδέματος.
Τα κτίρια εδράζονται σε πρωτοποριακούς αντισεισμικούς μονωτήρες καθένας από τους οποίους πέρασε από εξαντλητικές δοκιμές για να αποκτήσει την πιστοποίηση CE. Οι υψηλοί περιβαλλοντικοί στόχοι του έργου είχαν σαν οδηγό το διεθνές πρόγραμμα πιστοποίησης πράσινων κτιρίων LEED Platinum. Γι’ αυτόν τον λόγο, το ΚΠΙΣΝ είναι το πρώτο πολιτιστικό έργο μεγάλης κλίμακας που επιτυγχάνει την πιστοποίηση LEED Platinum στην Ευρώπη, που το καθιστά ένα από τα πιο περιβαλλοντικά βιώσιμα κτίρια στον κόσμο. Η συγκεκριμένη πιστοποίηση ήταν αποτέλεσμα της πρωτοποριακής αρχιτεκτονικής, της ενσωμάτωσης ενεργητικών-παθητικών τεχνολογιών και της περιβαλλοντικά υποδειγματικής διαχείρισης του εργοταξίου.
Ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία του Project Management στο ΚΠΙΣΝ είναι η μοντελοποίηση της κτιριακής πληροφορίας (ΒΙΜ) και η πλατφόρμα ACONEX, παρέχοντας μέγιστη διαφάνεια, αξιοπιστία, εγγυημένη εμπιστευτικότητα και ουδετερότητα για όλους τους συμμετέχοντες, αλλά και επιτρέποντας τη διακίνηση πάνω από 70.000 νομικά δεσμευτικών εγγράφων σε πραγματικό χρόνο μέσω ενός διαδικτυακού ηλεκτρονικού συστήματος μεταξύ περίπου 18 οργανισμών και 145 μηχανικών και συμβούλων σε Ελλάδα, Ευρώπη και ΗΠΑ».
Πάρκο: Ένας χώρος ευεξίας ανοιχτός σε όλους
Έλλη Παγκάλου, αρχιτέκτων τοπίου, με την Deborah Nevins ανέλαβαν τον σχεδιασμό του Πάρκου
«Η συναντίληψη και το κοινό όραμα μας οδήγησαν όλους, κατά τον σχεδιασμό και την κατασκευή, σε μια εξαιρετική συνεργασία με την κατασκευάστρια εταιρεία. Κομβική η σχέση του τόπου με τη θάλασσα και την πόλη, ενώ υπήρχε εξαρχής η ανάγκη να αποκτήσουμε τη σύνδεση με τη θάλασσα. Ξεκινώντας από το βόρειο τμήμα του λόφου και ανεβαίνοντας ερχόμαστε σε επαφή με το μεσογειακό στοιχείο.
Το Πάρκο είναι ένας από τους πρώτους αστικούς υπαίθριους χώρους που έχει αναφορές στο μεσογειακό τοπίο και τις νέες εμπειρίες που βιώνουν οι επισκέπτες. Στα βασικά στοιχεία στον σχεδιασμό του Πάρκου συγκαταλέγονται η βιωσιμότητα, οι όροι που έπρεπε να ακολουθήσουμε στον σχεδιασμό και την κατασκευή σε σχέση με τις διεθνείς πιστοποιήσεις περιβαλλοντικά και ενεργειακά, η πρόβλεψη των αντιπλημμυρικών έργων, το Κανάλι και ο σεβασμός στον κύκλο του νερού, και η ορθολογική χρήση του νερού σε σχέση με τα είδη που επιλέχθηκαν. Η βασική αρχή είναι το Πάρκο να είναι προσβάσιμο σε όλους, γι’ αυτό και ο λόφος δεν έχει κλίσεις μεγαλύτερες του 5%. Βασικό στοιχείο του σχεδιασμού είναι η βλάστηση, τηρώντας αυστηρές προδιαγραφές. Τα δέντρα έπρεπε να μπουν σε ίσες αποστάσεις, οι ρίζες να αναπτυχθούν σωστά και να στηριχθούν σωστά. Η καλλιέργειά τους μάλιστα έγινε σε ειδικά φυτοδοχεία ώστε τα φυτά να ζητούν λιγότερο νερό, tagging στα δέντρα και σήμανση στους θάμνους.
Όσο ανεβαίνεις σε έναν μεσογειακό λόφο, συναντάς ανθεκτικότερη βλάστηση. Γι’ αυτό και δημιουργήθηκε ο λειμώνας, καθώς ανεβαίνουν οι επισκέπτες για να δουν τη θάλασσα. Για να γίνει αυτό το λιβάδι συνεργαστήκαμε με την ομάδα του Βοτανικού Κήπου (Ιουλίας και Αλέξανδρου Ν. Διομήδους) του Πανεπιστημίου Αθηνών, που συνέλεξαν σπόρους από την Αττική και τον Αργοσαρωνικό και δημιουργήσαμε φυτά που τοποθετήθηκαν στα φυτεμένα δώματα. Ένα ακόμη στοιχείο είναι πως όλα τα όργανα στις παιδικές χαρές είναι από φυσικά υλικά και στο δάπεδο υπάρχει βοτσαλάκι σε κατάλληλες προδιαγραφές, που επιτρέπουν την ελεύθερη απορροή του νερού».
Το στέγαστρο από Ferrocement, που παράγει ενέργεια
Δρ Γρηγόρης Πενέλης, Πολιτικός Μηχανικός, Υπεύθυνος Στατικής Μελέτης του Στεγάστρου
«Το στέγαστρο από Ferrocement είναι η μεγαλύτερη κατασκευή από Ferrocement παγκοσμίως. Είναι 10.000 m2 με καθαρό άνοιγμα 75 x 50 μ. μεταξύ των στύλων. Έχει σχήμα ατράκτου, στο κέντρο ύψος 4,5 μέτρα και στην ακμή 30 εκατοστά. Πρόκειται για σύμμεικτη κατασκευή, από μεταλλικό χωροδικτύωμα και πέλματα Ferrocement. Αιωρείται 100% από 120 ελατήρια και ελέγχεται από 60 αμορτισέρ (αποσβεστήρες ενέργειας). Τα ελατήρια μεταφέρουν το φορτίο σε 30 κολόνες 40 εκατ. Πρόκειται για ένα μηχάνημα από τον σχεδιασμό του, που κινείται διαρκώς. Κατασκευάστηκε με χρήση προκατασκευής, όπου 700 κομμάτια 3,5 x 7 εκατ. συνδέθηκαν ώστε η τελική κατασκευή να μην έχει καμία υποψία αρμού. Το συνολικό του φορτίο ανέρχεται σε 4.400 τόνους.
Το Ferrocement είναι μια οπλισμένη τσιμεντοκονία με ένα σάντουιτς πολύ μικρών και υφαντών πλεγμάτων. Τα πλέγματα ξεκινούν από 1 χιλ. σε κάνναβο 1×1 εκατ. και φτάνουμε σε διατομή 10 χιλ. σε κάνναβο 5×5 εκατ. και είναι διατεταγμένα έτσι ώστε στο κέντρο να υπάρχουν χοντρά πλέγματα και στην περίμετρο λεπτότερα. Για τον σχεδιασμό, δεν υπήρχε κάποιος κανονισμός γιατί ήταν κάτι καινοτόμο. Οπότε στους εργαστηριακούς ελέγχους η κατασκευή ελέγχθηκε σε αεροδυναμική σήραγγα δύο φορές. Οι δοκιμές των πανέλων και των διατομών Ferrocement έγιναν στο εργαστήριο του ΕΜΠ, οι δοκιμές των υλικών στο MPA Stuttgart, Instituto Giordano, στο ΕΜΠ και στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ, ενώ οι δοκιμές συστήματος ανάρτησης στο ΑΠΘ. Τέλος, η επιβεβαίωση των δυναμικών χαρακτηριστικών έγινε από τον ΟΑΣΠ-ΙΤΣΑΚ. Έγινε πολύ μεγάλη έρευνα για τα ελατήρια. Επιλέξαμε την καινοτόμα τεχνολογία ρευστής σιλικόνης, που λειτουργεί σαν αμορτισέρ λαδιού. Χρησιμοποιούνται στους βελγικούς σιδηροδρόμους και το κάθε ελατήριο είναι σχεδιασμένο για 200 τόνους, ενώ λειτουργούν σε πίεση 2.000 bar.
Στην κατασκευή η πρόκληση ήταν πώς θα κάναμε το στέγαστρο να φαίνεται επίπεδο, γιατί ό,τι φτιάξεις μόλις βγάλεις τις υποστηλώσεις, κάνει μια ‘’κοιλιά” στη μέση (ή αυτό που λέμε βέλος στη στατική). Αν το φτιάχναμε στην τελική γεωμετρία του και βγάζαμε τις σκαλωσιές θα έβγαινε βέλος. Αν το φτιάχναμε με ανάποδο βέλος, θα ερχόταν επίπεδο αλλά θα καθόταν πιο χαμηλά.
Επιλέξαμε λοιπόν να το κατασκευάσουμε με ανάποδο βέλος και πιο χαμηλά και να το σηκώσουμε πάνω από τις σκαλωσιές, χρησιμοποιώντας τα ελατήρια ως γρύλους. Τοποθετήθηκαν χωρίς πίεση, συνδέθηκαν με δίκτυο υψηλών πιέσεων κοινό σε κάθε κολόνα, και με τον τρόπο αυτόν ανυψώθηκε συμμετρικά το στέγαστρο. Αυτό λοιπόν στην πράξη έγινε με τη χρήση ενός συστήματος monitoring το οποίο μετρούσε τοπογραφικά κάθε δύο ώρες (3D scanning) τη μορφή του στεγάστρου, το φορτίο των στύλων, την πίεση των ελατηρίων και τη μετακίνηση των κεφαλών. Δεν κάναμε όμως παρακολούθηση μόνο τότε, αλλά συνεχίζουμε ακόμη και σήμερα. Μάλιστα κατά τη διάρκεια της πρόσφατης χιονόπτωσης, το στέγαστρο κατέβηκε 5 χιλιοστά και έπειτα από λίγες ημέρες επανήλθε στη θέση του».
