Το εμβληματικότερο μνημείο του Χριστιανισμού και όχι μόνον, ο Πανάγιος Τάφος, λαξευμένος στο βράχο, αποκαλύφθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και περικλείστηκε από κιβώριο, οκταγωνικό αρχικά, με πεσσούς αργότερα, ως άμβωνας ή ως μαυσωλείο μετά από μία αλληλουχία καταστροφών και αναστηλώσεων, που αναδεικνύουν την ιστορική συνέχεια όλων των πολιτισμών στο Ναό της Αναστάσεως.

Ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων, ο Θεόφιλος ο Γ’, με κάλεσε τον Μάρτιο του 2015, προκειμένου να διαγνωστούν και να αντιμετωπιστούν οι μεγάλες παραμορφώσεις του Ιερού Κουβουκλίου του Παναγίου Τάφου. Προς τούτο συγκροτήθηκε η Διεπιστημονική Ομάδα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, της οποίας είχα την τιμή να είμαι επικεφαλής, από τους: Ομ. Καθ. Ε. Κορρέ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Καθ. Α. Γεωργόπουλο, Σχολή Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών, Καθ. Α. Μοροπούλου, Σχολή Χημικών Μηχανικών, Καθ. Κ. Σπυράκο, Αν. Καθ. Χ. Μουζάκη, Σχολή Πολιτικών Μηχανικών. Η διαγνωστική μελέτη και η πρόταση αποκατάστασης ολοκληρώθηκαν αρχές του 2016 και παρουσιάστηκαν στις 8 Μαρτίου στα Ζάππειο Μέγαρο στην Αθήνα από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, παρουσία των επικεφαλής των τριών Χριστιανικών Κοινοτήτων. Με γεωμετρική τεκμηρίωση, με τρισδιάστατα μοντέλα, με χαρακτηρισμό των υλικών, με επιτόπου μετρήσεις, με μη καταστροφικές μεθόδους, που μας επέτρεψαν να δούμε μέσα από τις ορθομαρμαρώσεις, διαγνώσαμε την κρίσιμη κατάσταση της δομικής συμπεριφοράς του μνημείου και διαμορφώσαμε την πρόταση αποκατάστασης με μια αλληλουχία συμβατών και επιτελεστικών υλικών και ελάχιστα παρεμβατικών επεμβάσεων. Στηριγμένη στο διάλογο η ιστορική κοινή απόφαση των τριών Χριστιανικών Κοινοτήτων στις 22 Μαρτίου του 2016, επέτρεψε να αρχίσει το έργο, ορίζοντας με επικεφαλής και επιστημονικά υπεύθυνη, αναθέτοντας δε στην Διεπιστημονική Ομάδα ΕΜΠ την υψηλή επιστημονική επιστασία.

Το έργο
Το εργοτάξιο στήθηκε έτσι ώστε να μπορούν αδιάλειπτα οι προσκυνητές να προσκυνούν τον Πανάγιο Τάφο και οι δε Χριστιανικές Κοινότητες να πραγματοποιούν τις λατρευτικές λειτουργίες τους. Παράλληλα με το εργοτάξιο οργανώθηκε στη γαλαρία των Λατίνων το Εργαστήριο Συντήρησης και ένα Διεπιστημονικό Εργαστήριο, ώστε αδιάλειπτα η Διεπιστημονική Ομάδα του ΕΜΠ να υποστηρίζει επιστημονικά τις εργασίες, να τις αποτιμά και να εισηγείται στην ομάδα διοίκησης του έργου, η οποία συνδύαζε την επιστημονική υποστήριξη στη λήψη αποφάσεων με τη διαχείριση του εργοταξίου, καθώς και τη θρησκευτική και διοικητική διαχείριση. Η Διοίκηση του έργου ήταν ολοκληρωμένη. Μετείχαν μαζί με τους Χριστιανικούς Ηγέτες, η Διεπιστημονική Ομάδα και η Διοίκηση του Εργοταξίου.

Η δομική αποκατάσταση
Όταν απομακρύνθηκαν τα φατνώματα, οι πέτρες μεταφέρθηκαν στο εργαστήριο συντήρησης για να συντηρηθούν, ενώ, ταυτόχρονα, άρχιζε στο εργοτάξιο η απομάκρυνση των αποσαθρωμένων κονιαμάτων, η αποκατάσταση της τοιχοποιίας– μέχρι και τη μερική της ανοικοδόμηση – για να προχωρήσει με την ενεμάτωση με συμβατά ενέματα, προκειμένου να ενοποιηθούν οι διαφορετικές δομικές φάσεις και κυρίως να στερεωθεί ο Ιερός Βράχος. Τα ενέματα αποτιμήθηκαν με τις μη καταστροφικές μεθόδους, που μας επέτρεψαν να περάσουμε στην επόμενη φάση, δηλαδή στην ανάταξη των πεσσών ώστε να επανέλθουν στην κατακόρυφο και να συμβάλλουν στην αποκατάσταση της δομικής ακεραιότητας του Ιερού Κουβουκλίου, μετά την τοποθέτηση βλήτρων και αγκυρίων τιτανίου.

Όταν επανατοποθετήθηκαν οι ορθομαρμαρώσεις, οι πέτρες ήρθαν μία – μία αριθμημένες και συντηρημένες από τη Γαλαρία των Λατίνων, προστέθηκαν κονιάματα και σκυροδέματα, και έκλεισε το Ιερό Κουβούκλιο. Τότε αποκαταστάθηκε ο τρούλος του, μετά από απεντόμωση, με υψηλή τεχνολογία και υλικά, στερέωση και συντήρηση, και βέβαια αποκατάσταση της συμβολικής εικόνας του, αυτής που αναδείκνυε τις οπές διάχυσης του Αγίου Φωτός.

Η εσωτερική συντήρηση, τόσο του Θόλου του Ταφικού θαλάμου, όσο και του Παρεκκλησίου του Αγγέλου, επέτρεψε να ολοκληρωθεί εσωτερικά το έργο, με παράλληλη ανάταξη των εσωτερικών πεσσών και σύνδεση των ορθομαρμαρώσεων, ενώ εξωτερικά καθαρίστηκε και συντηρήθηκε, προστατεύθηκε δηλαδή, το αρχιτεκτονικό σύνολο και αναδείχθηκαν οι αξίες του. Όταν ολοκληρώθηκε η δομική αποκατάσταση, ελέγχθηκε η ακεραιότητά της. Είδαμε ότι το Κουβούκλιο επανήλθε στην κατακόρυφο για πρώτη φορά από το 1947, που η Αγγλική Αρμοστεία τοποθέτησε τον σιδηρού κλωβό. Αποτιμήσαμε ότι τα υλικά και οι εργασίες αποκατάστασής του ενίσχυσαν την αντισεισμική θωράκιση του Ιερού Κουβουκλίου. Και τότε απομακρύναμε με ασφάλεια τον σιδηρού κλωβό.

Οι αξίες
Από το Ιερό Κουβούκλιο, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων μεταδίδει το Άγιο Φως σε όλη την Ανθρωπότητα. Για πρώτη φορά, κατά τη διάρκεια των επεμβάσεων από τη Διεπιστημονική Ομάδα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, έγινε ορατός ο Ιερός Βράχος, το αρχέτυπο υλικό του ταφικού μνημείου και θα μείνει για πάντα ανοιχτό το «παράθυρο» που θα τον φέρνει κοντά στους προσκυνητές.

26 Οκτωβρίου του 2016 ανοίξαμε τον Πανάγιο Τάφο, μετά από επτά, ή κατά άλλους πέντε αιώνες, για να τον προστατεύσουμε από τα ενέματα. Και ήταν εκείνος που προστάτευσε όλο το έργο και εμάς. Η μετάδοση εκείνο το βράδυ από το National Geographic σε όλη την Ανθρωπότητα έφερε στον Πανάγιο Τάφο περισσότερους από δύο δισεκατομμύρια, προσκυνητές νοερά μαζί μας.

Κι εμείς, με την έγκριση των τριών Προκαθημένων και όλου του Ιερατείου, που με αγωνία παρακολουθούσε το άνοιγμα του Παναγίου Τάφου, είχαμε τη δυνατότητα να πάρουμε για πρώτη φορά στην ιστορία μετρήσεις και δείγματα, ώστε να τεκμηριώσουμε την ιστορία και τη μορφολογία του ιερού μνημείου με μη καταστροφικές και αρχαιομετρικές μεθόδους και αρχαιογεννετική.

Έτσι επιβεβαιώσαμε επιστημονικά ότι ο Μεγάλος Κωνσταντίνος και η Αγία Ελένη ήταν αυτοί που ανέδειξαν και ορθομαρμάρωσαν τον Πανάγιο Τάφο. Ταυτόχρονα η αρχαιομετρική διερεύνηση επιβεβαίωσε την ιστορική εξέλιξη του μνημείου, στις περιόδους του Βυζαντίου, των Σταυροφόρων, της Αναγέννησης και της τελευταίας αποκατάστασης το 1810 από τον Κάλφα Κομνηνό τον Μυτιληναίο, και συνέβαλλε με τον μη καταστροφικό έλεγχο και την τρισδιάστατη τεκμηρίωση στη διερεύνηση της κατάστασης διατήρησης του υπόγειου χώρου και του Ιερού Βράχου μέχρι το βάθος της Ροτόντας.

«Οι Μυροφόρες ήρθαν ξανά, μύρα προσφέρουσι, στον Χριστό». Ήρθαν ξανά, γιατί δεν τις έβλεπε κανείς, ήταν μαύρες τόσους αιώνες. Ο άνω τρούλος του μνημείου, ήταν κι αυτός ένα μαύρο επιστέγασμα, που σήμερα έχει ξαναβρεί τα αναστάσιμα χρώματα του, ενώ αποκαταστάθηκαν και οι Αξίες του Ιερού Κουβουκλίου, μαζί με τις ελληνικές επιγραφές, που διατρέχουν το άνω διάζωμα και τις οποίες αποκαλύψαμε και συντηρήσαμε. Ο σταυρός του Κομνηνού – «15 Οκτωβρίου 1809 Κάλφας Κομνηνός ο Μυτιληναίος εποίησεν» – βρέθηκε στον ακρογωνιαίο λίθο στη νοτιοανατολική πλευρά του Ιερού Κουβουκλίου και με χρυσό αντίγραφό του επιστεγάστηκε μετά από φωτογραμμετρική προσομοίωση, κατ’ αναλογία στο μνημείο ο τρούλος.

Η αειφορία
Το Ιερό Κουβούκλιο παραδόθηκε στους πιστούς με τέτοιο τρόπο, που άλλαξε τη νοοτροπία τους. Μια από τις μεγάλες Αξίες αυτού του έργου είναι ότι οι ίδιοι οι πιστοί πλέον προστατεύουν το μνημείο.

Το Ιερό Κουβούκλιο παραδόθηκε με τις Αξίες του, δομικά ακέραιο και με ένα στόχο: να ταξιδεύει εσαεί στο χρόνο. Όμως η υπόγεια ανερχόμενη υγρασία υπονομεύει την αειφορία του. Προς τούτο η Διεπιστημονική Ομάδα παρέδωσε, μαζί με το Ιερό Κουβούκλιο, και τη μελέτη της κατάστασης του υπόγειου χώρου, μελέτη που έγινε με μη καταστροφικό έλεγχο, με τομογραφία ηλεκτρικής αντίστασης και ρομπότ (με τη συνδρομή της ΕΥΔΑΠ το τελευταίο), καθώς και τη μελέτη των απαραίτητων επεμβάσεων, δηλαδή μιας περιμετρικής τάφρου αποστράγγισης και αερισμού, που θα ενεργούσε και ως ασφαλής υποστήλωση του δαπέδου της ροτόντας, καθώς και εγκατάστασης νέου δικτύου παροχέτευσης ομβρίων και αποχέτευσης λυμάτων σε όλο το Ναό της Αναστάσεως, ένα έργο απαραίτητο ώστε για να συνεχίσει να «ταξιδεύει» ασφαλές στους αιώνες και στο φως το Ιερό Κουβούκλιο, και όχι μόνο: ολόκληρος ο Ναός της Αναστάσεως.

Η διεπιστημονικότητα στην προστασία των μνημείων
Η συγκρότηση της Διεπιστημονικής Ομάδας (παράρτημα), από Πολιτικούς Μηχανικούς, Ηλεκτρολόγους Μηχανολόγους και Μηχανικούς Υπολογιστών, Αρχιτέκτονες, Χημικούς Μηχανικούς, Αγρονόμους Τοπογράφους Μηχανικούς, Γεωλόγους, Γεωφυσικούς, Γεωπόνους, Αρχαιομέτρες, Αρχαιολόγους, Θεολόγους, Συντηρητές, Αναστηλωτές ανταποκρίθηκε στις μεγάλες προκλήσεις του μνημείου και του έργου. Η διεπιστημονική γλώσσα που αναπτύχθηκε δημιουργεί νέες τάσεις και δεδομένα στην Προστασία των Μνημείων με μεγάλη διεθνή αναγνώριση.

Τα τρισδιάστατα ψηφιακά υπόβαθρα που δημιουργήσαμε μας επέτρεπαν τη διαχείριση όλων των επιστημονικών δεδομένων δηλαδή : της ολοκληρωμένης γεωμετρικής, δομητικής, αρχιτεκτονικής τεκμηρίωσης και του χαρακτηρισμού δομικών υλικών, της διαγνωστικής έρευνας των οικοδομικών φάσεων και της διάγνωσης της φθοράς και της παθολογίας με μη καταστρεπτικές μεθόδους, καθώς και της αποτίμησης της υφιστάμενης κατάστασης έναντι στατικών και σεισμικών φορτίων, με υπολογιστικά μοντέλα, όπως και της πρότασης αποκατάστασης σύμφωνα με τις διεθνείς αρχές δεοντολογίας, με επίτόπου αποτίμηση των υλικών και επεμβάσεων αποκατάστασης, ποιοτικά και ποσοτικά, σε πραγματικό χρόνο. Σήμερα η ψηφιακή προσέγγιση προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς αποτελεί πανθομολογούμενα την καινοτομία του μέλλοντος και εν προκειμένω επετεύχθη με ολιστική προσέγγιση και περιεχόμενο.

Ένα μνημείο που οι αξίες του ενώνουν όλη την ανθρωπότητα
Μαζί με 70 Έλληνες επιστήμονες, αναστηλωτές, συντηρητές, τεχνίτες διαφόρων ειδικοτήτων, δουλέψαμε μέρα και νύχτα, σε δύο βάρδιες το εικοσιτετράωρο ασταμάτητα, με το μυαλό μας, με τα χέρια μας, με την ψυχή μας, ώστε σε λιγότερο από εννέα μήνες να παραδώσουμε το Ιερό Κουβούκλιο στις τρεις Χριστιανικές Κοινότητες που μας το εμπιστεύτηκαν, αλλά και σε ολόκληρη την Οικουμένη.

Το έργο δε θα μπορούσε να εκτελεσθεί και να ολοκληρωθεί: χωρίς τις τρεις Χριστιανικές Κοινότητες και ιδιαίτερα το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων που μας έδωσαν τη μοναδική αυτή ευκαιρία, χωρίς τους μικρούς και μεγάλους χορηγούς από όλο τον κόσμο, που έκαναν το αδύνατο εφικτό, με προεξάρχoν το Παγκόσμιο Ταμείο Μνημείων και την Μεγάλη Ευεργέτη Μίκα Έρτεγκουν, χωρίς την αποδοχή όλων των Θρησκευτικών Κοινοτήτων της Ιερουσαλήμ, Χριστιανικών ή μη, αλλά και χωρίς το έμπρακτο ενδιαφέρον των Αρχών του Κράτους του Ισραήλ, της Παλαιστινιακής Αρχής, καθώς και το ενδιαφέρον του Βασιλιά της Ιορδανίας.

Στην τελετή της παράδοσης του Ιερού Κουβουκλίου, στις 22 Μαρτίου 2017, ο Χριστιανικός κόσμος βρέθηκε ενωμένος και Οικουμενικά, με όλη τη φλεγόμενη Μέση Ανατολή, και με την Ελλάδα ενωμένη στο επίκεντρο. Η Διεπιστημονική Ομάδα, με την επιστημονική της υποστήριξη και το σεβασμό της στις αξίες του μεγάλου αυτού μνημείου, ήταν αυτή που στη διάρκεια του διαλόγου με τις τρεις Χριστιανικές Κοινότητες, στις συνεδριάσεις της επιτροπής διοίκησης αλλά και στις διαδικασίες του ίδιου του έργου, ενίσχυε αυτή την Ενότητα. Αλλά και όλος ο κόσμος, όπως υποδέχθηκε, σχολίασε και υποστήριξε το έργο, έγινε φορέας των Αξιών του Παναγίου Τάφου. Η ψηφιακή έκθεση από το National Geographic στην Ουάσιγκτον και σε συνεργασία με το ΕΜΠ στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο στην Αθήνα, μας επέτρεψε να μοιραστούμε τις εμπειρίες μας με την Κοινωνία και την έκανε Συμμέτοχο του Έργου.

Το έργο τελείωσε. Η έρευνα συνεχίζεται. Επιστήμονες, ιστορικοί, αρχαιολόγοι, θεολόγοι, κοινωνιολόγοι, σε όλο τον κόσμο με βάση τα δεδομένα του έργου θα έχουν πολλά να πουν στο μέλλον για τις αξίες και την ιστορία του μνημείου. Εμείς όμως τις αξίες αυτές τις αναδείξαμε και τις επιβεβαιώσαμε επιστημονικά. Δράσεις Εκπαίδευσης για τη μεταφορά της τεχνογνωσίας που αναπτύξαμε στο έργο, με το ΕΜΠ συντονιστή του Ευρωπαϊκού Προγράμματος –ΕΣΠΑ, με επισπέυδον το ΙΚΥ – Erasmus +Edicula πραγματοποιούνται με Εταίρους το Ιταλικό Πανεπιστήμιο της Sapienza, την Ακαδημία Τεχνών Bezallel της Ιερουσαλήμ, την Εφορεία Αρχαιοτήτων του Ισραήλ (IAA), το HRIAC (Hellenic Research Institute of Alexandrian Civilization) και την Perpetiel Srl, ώστε να συνεχίσουμε να προσφέρουμε και να ανταλλάσουμε γνώση και εμπειρίες ενισχύοντας τη συνέχιση των έργων στον Πανάγιο Τάφο, υπό την ευθύνη των Ιταλών αυτή τη φορά, αλλά και άλλα έργα αποκατάστασης της Παγκόσμιας Κληρονομιάς.

Στις σημερινές παγκόσμιες συνθήκες δραματικής κρίσης για την ειρήνη ας καταυγάζει αυτή η Ενότητα στο Φως του Παναγίου Τάφου την Ανάσταση της Ανθρωπότητας.
*Η κυρία Τώνια Μοροπούλου είναι Ομότιμη Καθηγήτρια ΕΜΠ, Μέλος ΔΕ ΤΕΕ Επιστημονικά Υπεύθυνη για την αποκατάσταση του Ιερού Κουβουκλίου του Παναγίου Τάφου