«Όταν μπαίνεις σε ένα μνημείο το πρώτο που σκέφτεσαι είναι το πώς δεν θα το πειράξεις, και όχι το πώς θα το πειράξεις», αποκαλύπτει ο Γρηγόρης Πενέλης, Δρ πολιτικός μηχανικός, Managing Director της Penelis Consulting Engineers, συμπληρώνοντας πως «η εικόνα που έχεις όταν εισέρχεσαι σε αυτούς τους χώρους είναι δέος για τους μηχανικούς που πριν από χιλιάδες χρόνια, με την περιορισμένη γνώση μαθηματικών και μηχανικής εκείνης της εποχής, κατάφεραν να δημιουργήσουν έργα διαχρονικότητας».
Το 2020 εκδόθηκε από εσάς και τον πατέρα σας το βιβλίο «Structural Restoration of Masonry Monuments Arches, Domes and Walls», που έχει λάβει θερμότατες κριτικές από τον επιστημονικό κόσμο των κατασκευών. Αλήθεια, πώς νιώσατε όταν κληθήκατε να παρέμβετε σε μνημειακά έργα ακόμη και χιλιάδων ετών;
Κατ’ αρχάς, να υπογραμμίσω ότι η έκδοση του βιβλίου έγινε από έναν από τους μεγαλύτερους οίκους επιστημονικών εκδόσεων παγκοσμίως, την Taylor & Francis Group, που αποτελεί για εμάς μεγάλη τιμή. Το συγκεκριμένο βιβλίο δίνει το επιστημονικό υπόβαθρο μηχανικής και τεχνολογίας υλικών έτσι ώστε να μπορεί ένας σύγχρονος μηχανικός να αντιμετωπίσει και να διαχειριστεί τις παρεμβάσεις σε τέτοιου είδους κτίρια και χώρους. Εκτός όμως από την τεχνογνωσία που παρέχει, περιλαμβάνει επιλεγμένα παραδείγματα παρεμβάσεων σε αρχιτεκτονικές τυπολογίες των μνημείων που έγιναν από το γραφείο μας ή με συμμετοχή του γραφείου μας. Η διαφορά δηλαδή του εν λόγω βιβλίου έγκειται στο ότι εκτός της θεωρητικής επιστημονικής γνώσης υπάρχουν παραδείγματα εφαρμογής που θα φανούν πολύ χρήσιμα στους σύγχρονους μηχανικούς.
Όταν μπαίνεις σε ένα μνημείο το πρώτο που σκέφτεσαι είναι το πώς δεν θα το πειράξεις, και όχι το πώς θα το πειράξεις. Οπότε, κάνουμε παρεμβάσεις που δεν είναι πολύ ορατές αλλά και αναστρέψιμες. Τα μνημεία, επίσης, έχουν άλλο χρόνο ζωής από τα τρέχοντα έργα των 50 ή 100 ετών ζωής, και ακολουθούν άλλες τεχνολογίες και τεχνοτροπίες. Δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να κάνουμε παρεμβάσεις που θα δεσμεύουν τους επόμενους μηχανικούς που θα έχουν και καλύτερα τεχνολογικά εργαλεία στη διάθεσή τους. Το συναίσθημα λοιπόν που έχεις όταν εισέρχεσαι σε αυτούς τους χώρους είναι δέος για τους μηχανικούς που πριν από χιλιάδες χρόνια, με τη γνώση μαθηματικών και μηχανικής εκείνης της εποχής, κατάφεραν να δημιουργήσουν έργα διαχρονικότητας. Σίγουρα δεν έχουν γίνει κατά τύχη αυτοί οι μνημειακοί χώροι και τα κτίρια, όπως φαίνεται στις τροχιές των τάσεων στους μεγάλους τρούλους -όπως της Αγίας Σοφίας- οι οποίοι είναι έτσι ώστε να δίνουν διατομές που είναι σε θλίψη. Τίποτα δεν έγινε τυχαία.
Αν έπρεπε να επιλέξετε ένα μνημειακό έργο, ποιο θα ήταν αυτό και τι είδους τεχνικές αναστήλωσης και αποκατάστασης επιλέξατε στη συγκεκριμένη περίπτωση προκειμένου να μην αλλοιωθεί η ιστορικότητα του χώρου;
Το πιο σημαντικό μνημείο με το οποίο έχουμε ασχοληθεί είναι η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης, ίσως το σημαντικότερο κτιριακό μνημείο της Ελλάδας καθώς βρίσκεται σε λειτουργία εδώ και χιλιάδες χρόνια. Μετά τον σεισμό του 1978 το κτίριο ήταν υπό κατάρρευση, αφού είχε υποστεί ένα ρήγμα 30 εκατοστών το οποίο αυξανόταν. Ο καθηγητής Γεώργιος Πενέλης με την ομάδα του, λοιπόν, ανέλαβαν και έφεραν εις πέρας την αναστήλωση του κτιρίου. Πρόσφατα, μάλιστα, είχαμε την ευκαιρία να αξιολογήσουμε το μνημείο ως μέρος της ομάδας Εφορίας Αρχαιοτήτων της Θεσσαλονίκης του Υπουργείου Πολιτισμού, όπου κάναμε τη μελέτη του κτιρίου και ελέγξαμε τα στοιχεία και τους τένοντες προέντασης που είχαν τοποθετηθεί, και αποδείχθηκε ότι όλα ήταν από 90% έως 104% όπως έπρεπε να είναι σχεδόν 35 χρόνια μετά τις τελευταίες παρεμβάσεις.
Το πιο σημαντικό κτιριακό μνημείο για εμένα προσωπικά είναι ο Άγιος Γεώργιος στο Κάιρο, ένας ρωμαϊκός πύργος του 2ου αιώνα μ.Χ., τριώροφος με μια χριστιανική ροτόντα. Πρόκειται για ένα παλαιό κτίριο, σχεδόν δύο χιλιάδων ετών, το οποίο υπήρχε και λειτουργούσε ως μέρος του Ρωμαϊκού Φρουρίου της Νέας Βαβυλώνας στο Παλαιό Κάιρο. Η δυσκολία λοιπόν σε αυτή την περίπτωση ήταν πως εκτός της παλαιότητάς του, επρόκειτο για ένα μνημείο σε ξένη χώρα. Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο της Αιγύπτου έχει σχεδόν 100 μέλη, οπότε φαντάζεστε τις γραφειοκρατικές διαδικασίες και εγκρίσεις που έπρεπε να ξεπεραστούν. Ιδιαίτερα σημαντικό ήταν και το γεγονός ότι μας έδωσαν άδεια να παρέμβουμε στο μνημείο, με τη βοήθεια καταξιωμένων Αιγύπτιων μηχανικών και εργολάβων, αλλά και το γεγονός πως το έργο κατασκευάστηκε και υλοποιήθηκε εν μέσω δύο μεγάλων πολιτικών αναταραχών στη χώρα.
Ποια είναι η άποψή σας για τα διατηρητέα και την αναστήλωσή τους;
Υπάρχει αυτήν τη στιγμή μια μεγάλη συζήτηση για τη δομική ασφάλεια στα σύγχρονα διατηρητέα κτίρια τα οποία, σύμφωνα με την άποψή μου δεν θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται ως μνημεία. Μνημεία δεν μπορεί να είναι συλλήβδην κτίρια 100 ετών, όπως π.χ. τα λιθόκτιστα της Πλάκας είναι απλά διατηρητέα. Ο νόμος δυστυχώς τα θεωρεί όλα μνημεία και τα διαχωρίζει με την έννοια της απολύτους προστασίας.
Στην Ιταλία λοιπόν έγιναν αυστηρότεροι οι κανονισμοί επέμβασης, ως προς τις χρήσεις των υλικών, και στα διατηρητέα. Έγιναν, συνεπώς, με αυτό το σκεπτικό πολλές αναστηλώσεις λιθόκτιστων κτιρίων στα κεντρικά και βόρεια της γειτονικής χώρας με συγκεκριμένους περιορισμούς (π.χ. δεν επιτρεπόταν η χρήση εκτοξευόμενου σκυροδέματος ή σύνθετων υλικών ή δευτερεύοντος εσωτερικού μεταλλικού σκελετού). Αυτό λοιπόν εφαρμόζεται στην Ιταλία τα τελευταία 30 χρόνια αλλά με σεισμούς 5 και 5,5 Ρίχτερ έχουν καταγραφεί πάρα πολλοί νεκροί επειδή η λιθοδομή με το πέρασμα του χρόνου χάνει τις μηχανικές ιδιότητές της και σε μια σεισμική δόνηση καταρρέει.
Επειδή όμως ήρθε και στην Ελλάδα πρόσφατα η συγκεκριμένη οδηγία με τους περιορισμούς στη χρήση υλικών στα διατηρητέα κτίρια, υπάρχει ο κίνδυνος στα επόμενα χρόνια αυτά που θεωρούμε ενισχυμένα διατηρητέα να μην είναι τόσο ενισχυμένα όσο νομίζουμε. Και το ακόμη πιο σημαντικό που πρέπει οπωσδήποτε να λάβουμε υπόψη μας είναι πως τα διατηρητέα δεν είναι κτίρια ειδικής χρήσης με μικρό αριθμό επισκεπτών-χρηστών, αλλά χρησιμοποιούνται καθημερινά από πολλούς ανθρώπους. Δεν νοείται λοιπόν οι άνθρωποι που πλήρωσαν να αποκαταστήσουν τα διατηρητέα να μην έχουν τον ίδιο βαθμό ασφάλειας με ένα πιο πρόσφατο κτίριο. Θα έπρεπε να θυσιάσουμε ένα μέρος της αυθεντικότητας του διατηρητέου ώστε στις εσωτερικές παρεμβάσεις να διασφαλίζουμε την ασφάλεια του κτιρίου.
Σε όλα τα έργα σας, είτε είναι γνωστά όπως το ενεργειακό στέγαστρο στο ΚΠΙΣΝ είτε λιγότερο γνωστά όπως η μονάδα ηλεκτροπαραγωγής στην Πτολεμαΐδα, εφαρμόζετε τεχνικές και τεχνολογίες καινοτομίας. Τι πρωτοπόρο θα μπορούσαμε λοιπόν να περιμένουμε από τη δική σας πλευρά στον σχεδιασμό και την κατασκευή των νοσοκομείων στη Θεσσαλονίκη, στην Κομοτηνή και τη Σπάρτη;
Λαμβάνοντας υπόψη τη χρήση του νοσοκομείου, αντιλαμβανόμαστε ότι ο σκοπός του δεν είναι να εντυπωσιάσει αλλά κυρίως και πρωτίστως να παράσχει περίθαλψη. Εντούτοις, επειδή σχεδιάζονται από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος και τον Renzo Piano του RPBW, έχουν σημαντικές διαφορές με τα νοσοκομεία όπως τα γνωρίζουμε. Πρώτον, ακολουθούν τη λογική του Ασκληπιείου, δηλαδή για να υπάρχει σωματική υγεία πρέπει πρώτα να υπάρχει ψυχική ευεξία. Ως εκ τούτου, προβλέπεται η δημιουργία ενός δάσους και κήπων περιμετρικά των νοσοκομείων, για να δημιουργήσουν τις συνθήκες ευεξίας που έχει ανάγκη ο ασθενής.
Όσον αφορά το αντικείμενό μου, η ανωδομή των νοσοκομείων δεν γίνεται με συμβατικό τρόπο. Αποτελείται από σύνθετη ξυλεία (CLT και Glulam) για να περάσουμε το μήνυμα πως μπορούμε να έχουμε κτίρια με μηδενικό αποτύπωμα κατά τη φάση της κατασκευής τους. Τα τρία νοσοκομεία θα είναι τα πρώτα πολυώροφα κτίρια αυτού του μεγέθους που θα αποτελούνται από σύνθετη συγκολλητή ξυλεία στη χώρα μας. Όσον αφορά την αντισεισμική θωράκισή τους, οι πυρήνες (ανελκυστήρες, κλιμακοστάσια) των κτιρίων θα είναι από μπετόν, για να παραλαμβάνουν το 100% των φορτίων της σεισμικής δόνησης. Επειδή μάλιστα είναι από ξυλεία, είναι πολύ ελαφριά, με μικρότερη μάζα και, συνεπώς, θα έχουν μεγαλύτερη ασφάλεια. Η καινοτομία είναι ότι θα προσπαθήσουμε να εισαγάγουμε στην ελληνική αγορά την τεχνογνωσία μελέτης και κατασκευής κτιρίων μεγάλης κλίμακας από σύνθετη ξυλεία.
Βέβαια, να πούμε σε αυτό το σημείο πως στη Βόρεια Ελλάδα, την Αν. Θράκη και σε βαλκανικές χώρες είναι συνήθης η χρήση του ξύλου στις κτιριακές κατασκευές. Έχουμε πολλά κτίρια εκατονταετίας στα οποία ο κάτω όροφος είναι από πέτρα και οι δύο πάνω όροφοι από μπαγδατί και τσατμά, και παραλαμβάνουν τα φορτία του σεισμού επειδή έχουν αυτές τις διαγώνιες ξυλοδεσιές. Το ξύλο έχει τεράστια παράδοση και ως υλικό δόμησης του φέροντος οργανισμού, οπότε το επαναφέρουμε με μια πιο σύγχρονη μορφή.
Πιστεύετε ότι η ανάκαμψη που αναμένεται στην ελληνική κατασκευαστική αγορά, λόγω της χρηματοδότησης από το Ταμείο Ανάκαμψης, θα αντιστρέψει τη διαφυγή των Ελλήνων μηχανικών στο εξωτερικό;
Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, οι Έλληνες εργολάβοι που είχαν επεκταθεί στη Μέση Ανατολή δεν έβρισκαν στελέχη που ήθελαν να μετεγκατασταθούν εκεί για κάποιο χρονικό διάστημα. Σήμερα νομίζω ότι το πρόβλημα είναι σχεδόν αντίστροφο. Υπάρχει τεράστια έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού σε όλο το φάσμα του κλάδου εντός Ελλάδος. Με τα έργα που προωθούνται από το Ταμείο Ανάκαμψης αλλά και με αυτά που έμειναν πίσω, σε συνδυασμό με την αύξηση των επενδύσεων σε τουριστικές υποδομές και ιδιωτικά έργα, θα εμφανιστούν καθυστερήσεις και αυξήσεις τιμών. Πιστεύω ότι διαμορφώνονται έτσι οι συνθήκες και θα δούμε να επιστρέφουν πολλοί μηχανικοί που είχαν ξενιτευτεί. Κάποιοι βέβαια το είχαν κάνει αυτό ήδη με το ξέσπασμα της υγειονομικής κρίσης και την αύξηση της τηλεργασίας.
Στον καιρό της ενεργειακής εξοικονόμησης των κτιρίων, όπως είναι τα σχετικά προγράμματα «Εξοικονομώ» και «Ηλέκτρα», θα έπρεπε να υπάρχει κάποια αντίστοιχη πρόβλεψη για αντισεισμική αναβάθμιση;
Πρόκειται για ένα σύνθετο πρόβλημα, καθώς οι ενεργειακές παρεμβάσεις αφορούν το εξωτερικό κέλυφος του κτιρίου, όπως η θερμομόνωση και τα κουφώματα. Με την αντισεισμική παρέμβαση όμως πρέπει να παρέμβουμε μέσα στο κτίριο, δηλαδή το κόστος μιας τέτοιας επέμβασης είναι πολλαπλάσιο μιας εξωτερικής ενεργειακής αναβάθμισης.
Είμαι υπέρ της άποψης όμως πως θα έπρεπε να υπάρχει κάποιο αντίστοιχο πρόγραμμα αντισεισμικής αναβάθμισης, όχι απαραίτητα συνδυαστικά με το πλαίσιο του «Εξοικονομώ». Μακροπρόθεσμα, επίσης, σε οικονομικούς όρους, θα υπάρχει όφελος για το κράτος, καθώς σε περίπτωση σεισμού πρέπει να επιδοτηθεί η ανακατασκευή των ζημιών. Με μια προσεκτική διαχείριση πόρων από την πλευρά της πολιτείας και βεβαίως της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μπορεί να υπάρξει πρόβλεψη για ένα αντίστοιχο πρόγραμμα στοχευμένης, για κτίρια προ του 1985, στατικής-αντισεισμικής αναβάθμισης.
Κατά τη γνώμη σας, ο μελετητής γίνεται στο εργοτάξιο ή μπορεί να αφεθεί πλήρως στις δυνατότητες που μπορεί να του προσφέρει η τεχνολογία;
Ο μηχανικός γεννιέται στο Πολυτεχνείο, όπου μαθαίνει τις βασικές αρχές της επιστήμης του. Η δουλειά του Πολυτεχνείου δεν είναι να μάθει στους φοιτητές όλα τα διαθέσιμα εργαλεία, αλλά να τους καταστήσει ικανούς να τα μάθουν μόνοι τους.
Μηχανικός αντίστοιχα που δεν έχει πάει στο εργοτάξιο, δεν μπορεί να είναι μηχανικός. Σε όλη τη διάρκεια της σταδιοδρομίας σου οφείλεις να παρακολουθείς τα έργα που μελετάς, γιατί μόνο έτσι παρατηρείς τα αδύναμα σημεία σου και πώς να τα ξεπεράσεις. Το εργοτάξιο και η παραγωγή έργων θα έπρεπε να ήταν μέσα και στα Πολυτεχνεία, τόσο στα μέλη ΔΕΠ όσο και στους φοιτητές. Πρέπει να είναι σαφές ότι η παραγωγή έργων δεν είναι παραμετρική ανάλυση. Δεν είναι τυχαίο ότι όλες οι ιατρικές σχολές έχουν πανεπιστημιακά νοσοκομεία.